Kyzylorda-News.kz

 2018 жылғы ресми мәлімет бойынша 15 мың адам қатерлі ісіктен көз жұмған. Тағы 180 мың адам тізімде тұр. Бұдан басқа да қан мен тәнді кеміретін ісік ауруларының түрлері мен оған шалдыққандардың көбеюі және жастарға дейін таралуы қатты алаңдатып отыр.

Қазақ ауылының көшпелі ғұмырындағы әр дәстүр мен ғұрып-әдеттің және ырым-тиымның өз ақиқаты бар. Тарихтан келе жатқан өмір тәжірибесі өз алдына бір дүние. Айна Кеңшілікқызымен кезекті әңгімеміз сол туралы.

Сай-сайды сағалап, әр қуыстың аузында тас қорасы бар ағаштан қиып салған ыстық үйде тұрған көшпелі қауым бір-бірімен жиі хабарласып, қайта-қайта қонаққа шақырысып, көрінбесе дереу іздеп, үйірлесіп отырушы еді.

Олардың ішінде медіресе ашып, намаз үйреткен молда, тамырын ұстап, дем салып ұшықтайтын бақсы-балгер, шөптің түрін иісінен айыратын емші, көзі таңулы болса да сынған сүйекті құрап шығаратын оташылар туралы жазғанбыз.

Көшпелі халық күнделікті өмірде жиі кездесетін баланың шетпесін шертуді, үлкендердің ілмесін үзуді, ыстық пен суықтың алма-кезек ауысуынан болатын тұмауды, сақинаны емдеуді жақсы білетін.

Дененің ыстық-суығын теңшеп тамақтануды да сол ауылда жүріп білдік. Марқұм Құрмет ақсақал шөптің еркек-ұрғашысын айырып, ер адамға ұрғашысын, әйелге шөптің еркегін беріп емдеуші еді.

Үлкендердің әңгімелерінен ұққанымыз – таза жүрмей, қарапайым дұрыс өмір салтын сақтамай, жаза басқан адамға тосыннан ауру жабысады. Оны "ұшынды" дейді. Тіптен, адам моласын, күлді бассаңыз аяғыңыз ауруы мүмкін. Бұл – сіздің ағзаңыздың шошынып ауруы. Оны емдеу тәсілін "ұшық салу" деп атайды.

Тіптен, ас ішкен соң аузын сүртпей далаға шыққан кезде де тамағыңыз шошынып ауруы мүмкін. Сіз оны "тұмау" деп атағаныңызбен қазақ танымында "ұшынып қалдыңыз". Олардың алдын алу тәсілдері "ырым-тиым" ретінде әр отбасында сақталып келеді.

Мысалы, ерінге ұшық пен ауыздық, көзге теріскен шықса, оны қарапайым тәсілдермен емдеп жазып жүргенін күнде көреміз.

Ауыздағы ұшықты таңертең ұшықтайды немесе үлкен кісінің ышқыр бауымен ысады. Ауыздықты жүгеннің ауыздығымен ысса жазылады. Ал, теріскенді "теріс кет" деп ырымдап, оң көздегісін кетіру үшін сол қолдың саусағына жасыл жіп байлайды немесе "көзіме теріскен шықты" делінетін жеті адал, жеті арамнан тұратын малдың атын айтып жиіркендіру арқылы жазады.

Мұнда адам баласына сирек көрінетін жаратылыстардан (жын-шайтан, пері соғу) шошып, ауырып келгенді сыртта жатқан ескі құрым киізбен үйді айналдыра ұшықтап барып, ішке кіргізгенін көзіміз көрді немесе, "әттең-ай, ұшық бопты ғой. Уағында ұшықтатуды білмеген екенсіңдер" деп жататынын естідік.

Этнограф Бабақұмар Қинаятұлының айтуынша қазақ емінде ұшық бірнеше түрге бөлінеді. Олардың бастылары "су ұшық", "қазан ұшық". Кейбір ғалымдар ұшықты адам денесіндегі биоэнергиямен байланыстырады. Бірақ әлі ешкім терең зерттеп, жауап бермеген.

Әріптесім өз басынан өткен мына бір оқиғаны айтып берді.

Бірде сіңлісі қатты ауырып, сандырақтап жата беріпті. Емханаға апарса да дұрыстала алмаған. Мөлшермен үшінші аптаға барғанда есі ауып жығылады. Дәрігерлерден үмітін үзген Елмұра бірден Шымкенттегі өзіне таныс емшіге апарыпты.

Емші молда тамырын ұстап көрген соң, "Жаман жерді басып кеткен екен. Ұшықтап, дем салып беремін. Егер одан жазылмаса менен де үлкен молдаға апарыңдар" депті.

Ұшықтатып қайтқан әріптесім ауылына келгенде сіңлісінің өңі түзеліп, қалпына келгенін еске алды.

Жалпы жабысқан ұшықпен дертті айыра білетіндер болған. Бұл барлық түркі халықтарында сақталған. Бірақ азайып барады.

Қазақта "таңғы асты тастаса, ырысы кетеді, бағы таяды" деп ырымдайды. "Таңғы ас тәңірден" дейді. Ол туралы аталарымыз мынандай аңыз айтатын.

Бірде бір ақылды жігіт болыпты. Оған ханның тоқалы ғашық болып, сөз салады. Жігіт "ондай ұятсыздыққа бармайтынын" айтып, көнбейді.

Қатты өшіккен аяр әйел оны өлтіруді ойлап, жан алушы жандайшапқа "Ертең таңертең ерте бірінші болып кім келсе, соның басын ал" деген бұйырып, хат жазып, жібереді.

Ертесі таңертең ханшайым жігітті жандайшаптан жауап алып келуге жұмсайды. Жолда келе жатқанда оған танысы кездесіп қалады. "Шай ішіп кетіңіз" деп жігітті үйіне шақырады. "Таңғы асты тастама" деуші еді аталарымыз деп ойлап, бұрылады.

Шай ішіп алып, жандайшапқа келсе, ханшайым өліп жатыр дейді.

Сөйтсе, ханшайым өлгенін көремін деп, жігіттің артынан іле-шала шығып келген екен. Жолда шай ішіп, кідіріп қалғандықтан жігіт аман қалыпты. Ал, бірінші боп жеткен ханшайымды жандайшаптар бұйрық бойынша өлтіріп тастаған екен.

Себебі, таңертең адамның асқазаны босап, тамақ дәметіп, бүкіл ас қорыту жүйесі жұмысқа дайын тұрады Ас қорыту сұйықтығы бөлінеді. Егер уағында тамақ ішпесе, сілекей, ұйқы безі сұйықтықтары асқазанның түктерін жеп қояды. Осылайша асқазанда жара пайда болуы мүмкін. Бұдан басқа ас қорыту жүйесі зақымданып, тамақ қорыту тәртібі бұзылады.

Қазір таңғы асты ішпей, оқуға не жұмысқа кететіндердің көбінің түрлі асқазан ауруларына шалдығу содан деп жатыр. Тіптен ондай аурумен балалар да ауыратын болды.

Қазақта "Тұз – астың иманы", "Астың сәні – тұз, елдің сәні – қыз", "Ет сасыса тұз себеміз, тұз сасыса не себеміз?" деген аталы сөздер бар. Ата-әжелеріміз тұзсыз шәй ішпейтін. Етті де тұздап кептіреді. Тіптен, жаңа туған сәбиді қырық күн тұзға шомылдыратыны бекерден бекер емес. Тұздың құрамында йод болады.

IARC (Рак ауруын зерттеу халықаралық агенттігі) мәліметі бойынша дамыған елдердегі ісік ауыруларының мөлшері өте жоғары. Әр 100 мың адамнан ісік ауруынан бір жылда қайтыс болатындардың саны мөлшермен:

1.Россия – 200

2.Қазақстан – 80

3.Өзбекстан – 38

4.Қырғызстан – 90

Мысалы, тұз микробтарды өлтіріп, майды ертеді. Сасып-шірудің алдын алады. Түйенің шудасына тұзды су құйып сынған жерге, ауырған буынға тартса сарысуды және суықты тартып әкетеді. Сонымен бірге адам денесіне шай не тамақ арқылы барған тұз тері түтікшелері арқылы шығады да иммунитеттік қуатты арттырады және түрлі қалдықтарды ерітіп алып кетеді. Осылайша артық майдың жиналуының, семірудің алдын алады.

Алайда, қазақтар етті тұздап, сүрлеп жейді және шайға да тұз қосып ішетіндіктен денедегі май құрамы тез ериді. Сонымен бірге тұз артық микробтарды өлтіретіндіктен адам еті ширап, басқа паразиттердің бүлдіруіне қарсылық қуаты да артады. Түрлі ісік аурулары мен тері аурулары жоламайды. Жарақаттанса да тез жазылады.

Батыс мәдениеті келгелі қазақ тұзды тұтынудан шектеле бастады. Соның кесірінен қанша адам қатерлі ісік ауруларына шалдықты. Тұзбен шай ішетін үйде мұндай ауру болмайды, – дейді Айна апай.

Кейбіреулер тұз майды ертетіндіктен қан тамырларын қатайтады деп қарайды. Оның үстіне тұзды көп тұтынбаған адамдар үшін қан қысымын көтеретіні белгілі. Алайда шай не аспен келген қалыпты тұзды адам организмі реттеп қабылдайды да қалғаны термен шығып кетеді. Семірудің алдын алады. Әсіресе, әр күні жүріс-тұрысы көп адамдар үшін өте пайдалы екені белгілі. Дегенмен, ешқандай қозғалыс жасамай тұзды тұтынуды түсіну қиын.

Тіптен, малға да тұз беріп, ащылатпаса ауру көбейеді ғой!? Сол үшін қораның ішіне кесек тұздарды тастап қояды, ащылаған мал кеміріп тұрады.

"Ұлы тауға шықтың ба, ұлар етің жедің бе?" деген аталы сөз бар.

Ұлар демекші, ұлар етін жеген адамның денесі тазарып, ауру-сырқаудан жазылады дейтін үлкендер.

Ұлар – биік таудың басын мекендейтін құс. Жайлауда сөреге де келіп қонғанын көзіміз көрді. Өте сақ, қорым тастардың арасында жайылып жүргенде көрінбейді.

Таудың қарама-қарсы екі бетіне екі адам шығып, құсты үркітіп қарсы ұшырады да, ұтылап қуып, шаршатып қалың қарға кіргенде қуып ұстаған да кездер болды. Кейде, көп жайылатын жолына шөп салып, тұзақ құрып та ұстайды.

Ұлардың еті піскенде аппақ болады. Сорпасы мен етін жеген адамның денсаулығының жақсарғаны туралы әңгімелер көп. Кейде дала дәрігерлері ем жасағанда "өмірінде бір рет болса да ұлар етін жеген-жемегенін" сұрайды. Соған қарай ем жасайды. Бұл үрдіс қазір кейбір Моңғолия дәрігерлерінде де бар екен.

Кезінде аталарымыз қылыш-найзадан жараланып, еттері орылып кеткенде сағыз топырақтың үстіне от жағады екен. От күйдіріп қыздырған топырақты ыстықтай жараға сеуіп, басып күйдіреді. Сол кезде қан да тоқтайды. Сосын сол жерге үгітілген ұлар етін сеуіп тастайды және ұлардың майын жағады. Жара еш дақсыз жазылады екен.

Бойтұмар немесе тұмар адамды ауру-сырқаудан, ұшықтан, қастандықтан сақтайды деген түсінік бар. Оны тек түйсігі бар адамдар ғана біледі деп есептейді.

"Тілің тасқа", "Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады" деген аталы сөз бар. Тіл-көздің тиюі – ғылымның шамасы келмейтін өмірде дәлелденген іс.

Көзінің не тілінің сұғы бар кісі сұқтанып қараса, сол адам иә жануар қалпақтай ұшады, ауырады. Жеңіл болса, жазылады. Ауыр болса, кемтар боп қалады. Тіптен өледі.

Тіл-көз тиген не көздің сұғы өткен ауруды дәрігерлер емдей алмайды. Сол тіл-көзі тиген адамның ұлтарағымен немесе сол адам ұстап кеткен есік жақтауларын сүрткен сумен ұшықтайды. Басқа да халықтық емдеу жолдары бар.