Kyzylorda-News.kz

 Өзім бірде-бір кітабын қалт жібермей оқып жүретін жазушының шығармасындағы мына жолдар кейінгі кезде мені жиі ойландыратын болып жүр. «Әрбір әйел — танылмаған планета, — деп жазыпты ол. Жәй ғана планета емес, әрқайсысы мұңлы планета. Бүкіл дүние жүзінің ұлы ғалымдары жиналып, әйтеуір бір кезде әлемнің құпиясын ашуы мүмкін, ал, бірақ, ешқандай ғылым, ешқандай данышпан қарапайым әйел жанының құпиясын аша алмайды. Әйел жаны әрқашан жаралы. Өйткені ол нәзік жаралған, сондықтан дертке тез шалдығады. Әйел жанын таза сақтайтын қоғам жер бетінде әлі құрылған жоқ, оған дақ түсірмей, аялай білетін еркек әлі туған жоқ»… Әсілі, әйел жанын түсіне алмай, мұңлы өкінішке бой алдырып келе жатқанымыз сонан да шығар, бәлкім.

…Жуырда болған бір тосын жағдай менің де әйел жаны туралы толғануыма себепші болды, ағайын.

Мәскеудегі өзім он жылдан бері жақсы білетін қазақ диаспорасы мәдени қоғамының өкілі Арман інім тосыннан телефон соғып:— Мұрат аға, Сізді құттықтаймын! — десін әй-шәй жоқ.

— Не үшін? — деп сұрадым сөзінің байыбына бірден бара алмай.

— Бүгін Мәскеудегі халықтар әдебиеті мен мәдениетін насихаттайтын «Никор» газетінде кавказдық бір ақын келіншектің Сізге арнаған бір топ өлеңі жарияланыпты. Бас жағына «Қазақ ауылында тұратын ақын Мұрат Рахметовке» депті. Сізге арналған соң оқып шықтым. Шешен қызы кезінде сізге әбден-ақ ғашық болған сияқты. Сіз оның жан дүниесін түсінбей, сезіміне селкеу түсірген көрінесіз. Тіпті қоштасуға шақырғанда бармай қойыпсыз, — деп Арман телефонмен біраз әңгіме айтып тастады.

— Арманжан, түк түсінсем бұйырмасын, әзілдеп тұрған боларсың? Мен Кавказ жақтан ешкімді танымаймын ғой, — дедім таңданғанымды жасыра алмай.

— Сіз менің аса қадірлеп, сыйлайтын ағам емессіз бе, қалайша сізбен қалжыңдасамын?! «Никор» газеті, міне, менің қолымда тұр. Өлеңдердің авторы Марха Махмудова бүгінде Шешенстанның танымал ақыны екен. Өлеңдері тұтастай сізге арналыпты. Сенбесеңіз газетті WhatsApp арқылы салып жіберейін, — деп Арман тәптіштеп түсіндіре бастады.

Марха Махмудова. Таныс есім сияқты. Марха…, Марха… Мария?!. Япырау, сол Мария емес пе? Жүрегім тулап, көкірегімде мың-сан тұлпар дүбір салды… Кенет көзім қарауытып, жарық әлем әп-сәтте күңгірт тартып, жер-дүние төңкеріліп бара жатқандай күйге түстім.  «Мария… Ма-ри…я»… деп тау жаңғырып, бүкіл ғалам осы есімді қайталап жатқандай болды. Бір сәт айналаны нұрға бөлеген шұғыла арасынан айдай жүзі албыраған Марияның бейнесі маған қарай жақындай түсті. Өң мен түстің арасындай бір тылсым бойды баурап, жүрегім шымырлап, денем алаулап, ғаламат сезімге бөлендім. Өз-өзімнен есеңгіреп тұрғанда Арманның дауысы телефоннан тағы естілді:

— Аға, сау болыңыз. Мен қазір газетті сізге салып жіберемін, күтіңіз.

Өзіме-өзім әрең келдім. Арадан оншақты минут өтер-өтпесте смартфоным ысқырып белгі берді. WhatsApp-ты ашып қарасам Мәскеуден «Никор» газетінің Марха-Марияның өлеңдері басылған беті келіп тұр. Суретімен қоса. «Посвящаю поэту из казахского аула Мурату Рахметову» деген арнауы да ап-айқын. Оттай ыстық шумақтарды оқи бастадым. «Сіз менің өмірімдегі ерекше жансыз. Бірақ менің сезімімді түсінбедіңіз, әйелдік жан сырымды ұғуға тырыспадыңыз. Соңғы рет вокзалда кездесуге шақырып, қоштасайын дегенімде де көрінбедіңіз… Арадан көп жылдар өтсе де, сол шақтарды ұмыта алар емеспін. Бір ғана жұбаныш, суретіңізге қарап, сағынышымды басқандай боламын»… Өлеңнің жалпы мазмұны осы сарындас. «Соңғы рет кездесуге шақырып, қоштасар сәтте көзіме көрінбедіңіз» дегені несі? Шақырса бармас па едім. Аң-таңмын.

…Жасым отызға жетер-жетпесте аудандық газеттің бас редакторы болып тағайындалдым. Бір күні менің жұмыс кабинетіме сұңғақ бойлы, талдырмаш денелі, тал шыбықтай бұралған, аялы көкшіл көздері танадай жарқыраған аққұба өңді, қыр мұрынды, үстіне төгілдіре ұзын көйлек киіп, белін жіңішке белдікпен қынай буған, аяғында биік өкше туфлиі бар, басына қызғылт түсті жұқа орамал таққан, арқасындағы жалғыз өрме бұрымы тілерсегіне түскен, құлағындағы алтын сырғасы мен саусақтарына қаз-қатар таққан  жүзіктері, мойнындағы алтын алқасы жарқ-жұрқ етіп көз ұялтқан бір сұлу қыз кіріп келді. Келбетіне қарап-ақ бірден шешен қызы екенін біле қойдым. Өйткені біздің ауданда бұл ағайындар өте көп қоныстанған еді.

— Здравствуйте, — деп орысша сәлемдесті қыз.

— Здравствуйте, заходите, — деп жылы шыраймен қарсы алдым.

Қыз қысылмай, өзін еркін ұстайды екен, бірден шүйркелесе кеттік. Қазақша білмей ме, қайдам, бірақ орысшаға ағып тұр.

— Жұмыс іздеп келдім, редакцияда орын бар ма? — деді күлімдей тіл қатып. Ауданда шешен ағайын қаншама көп болса да, соның бірде біреуі редакцияға бас сұқпайтыны мәлім. Сондықтан мына бикештің келгеніне таңданып әрі ішім жылып қалды.

— Қандай оқу орнын бітірген едің, мамандығың не? — деп сұрадым.

— Борандыдағы орыс орта мектебін бітіргенмін, бары сол-ақ, — деді қыз.

— Бізге маман журналист, мақала жаза алатын қызметкер керек, — деп өзімше мән-жәйды түсіндірген болдым.

— Уважаемый редактор, я только стихи сочиняю, а статью писать не умею, — деді ол.

— «Өлең жазамын» дегеніне елең етсем де, елп ете қойғаным жоқ.

— Маған қандай жұмыс болса да бәрібір, келіп-кетіп жүрсем болды, — деді қыз өзін одан сайын еркін ұстап.

— Құры келіп-кетіп жүруге болмайды ғой, жұмыс істеу керек, — дедім нығарлап. Неге жоғары оқу орнына түсіп мамандық алмайсың?

— Оның қажеті не? Шешенстанда болмаса, мұнда шешен қыздары оқу оқымайды, мектеп бітірсе болды. Оларды күйеулері асырайды, әйелдер үйде отырып бала бағады, ерлерін күтеді, — деді міз бақпай.

— Кітап оқисың ба?

— Оқығанда қандай, орыс және шетел классикасынан мен оқымаған шығарма кемде-кем.

— Қай ақынды сүйіп оқисың?

— Сергей Есенин мен Анна Ахматованы пір тұтамын.

— Күйеуің бар ма? — деп сұрадым тағы да.

— Күйеуім болмаған соң да жұмыс іздеп келіп тұрғаным.

— Сендей сұлу қызды көрмей жүрген шешен жігіттерінде көз жоқ шығар, сірә, — деп әзіл қыстырған болдым.

— Мен қазақтарды жақсы көремін, — деді ол. Шешен жігіттері өзімшіл, өркеуде. Қазақтар мені шешен дей ме, көз қырларын да салмайды.

— Бейтаныс қыздың мына сөзінен кейін мен де ашығырақ сөйлеуге көштім.

— Асықпасаң, әлі де саған жар болар бір қазақ жігіті табылар, — дедім көңілденіп.

— Қайдам…

— Айтпақшы, есіміңді сұрамаппын ғой, қалқам, атың кім?

— Марха. Марха Махмудова. Жұрт  Мария дейді. Иә, атым–Мария.

— Жарайды, онда саған қолайлы жұмыс қарастырып көрейін. Айтпақшы, машенке баса аласың ба?

— Менің машинистка болғым келмейді. Басқа жұмыс дұрыс болар еді.

Ішімнен: «Үлде мен бүлдеге оранып, алтынмен апталған сен қыз тегі жұмыс істеп те жарытпассың», — деп ойлап қоямын…

Арада бір апта өткенде Мария бұрынғыдан да сәнденіп тағы келді. Қарлығаштың қанатындай қиылған қастарын кермелеп, кірпіктерін қайқайтып, бет-жүзін опалап, жалт-жалт еткен парча көйлек киген, саусақтарын, құлақтарын, мойнын гауһар жүзік, алтын алқа, алтын сырғамен көмкерген ол өзіміз кинодан ғана көретін үндінің аруларынан аумайды. Көздері күлімдеп, наздана сөйлеген сөздері жанымды балқытып, бойымды баурап барады.

Әйтсе де Абай атамыз айтқан «сарала қызды» жұмысқа алып, мәз таппаспын деген бөтен ой да көлденеңдейді.

— Мария, бізде ыңғайлы жұмыс болмай тұр, басқа мекемеден қарастырып көрейін, —  дей бергенім сол еді, ол сөзімді бөліп:

— Басқа мекеменің керегі жоқ, — деді теңіздей көкшіл көздерін төңкере қарап. Ақшаға да мұқтаж емеспін.

— Онда саған не керек?

— Маған сіз керексіз. Қасыңызға алыңызшы, ақ жүзіңізге кешке дейін қарап отырсам сол да жетеді, — деді сықылықтай күліп. Сыңғырлаған күлкісі неткен әсем еді, құрғырдың. Нақ бір ертегілердегі сиқырлы сұлу ма дерсің.

— Сонда маған күзетші болмақсың ба?

— Қалай десеңіз, олай деңіз, маған күн сайын сізді көріп жүрсем сол да болады.

— О, тоба! Жетпегені осы еді. Өзі тау халқының өкілі, әке-шеше, аға-інілері ондайға жол бере ме? Осы өзі арандатып отырғаннан сау ма?

— Мария, мені бұрыннан білетін адамдай сөйлейсің ғой, — дедім даусымды қатаңдау шығарып.

— Дұрыс айтасыз, бұрыннан білемін, сыртыңыздан көріп жүремін.

— Ақ жүзіңіз бен толқынды бұйра шашыңыз Сізді басқалардан ерекшелеп тұрады. «Бұл кім?» деп сұрап едім, білетіндер: «Ол мықты ақын, талантты жазушы, жан дүниесі өте таза, ғажайып адам», — деп мақтауыңызды асырған соң тілдесуге ынтызар болып, белді бек буып, келіп тұрмын. Шешендер жігітке сөз салған қызды аямайды. Ал мен сіз үшін сол ғұрыптан аттап өттім. Сіз шынында да ғажап адам екенсіз, мұны бір көргенде-ақ мойындадым, — деген Мария одан сайын сыңғырлай күлді.

— Мария, мен отбасылы адаммын, — дей беріп едім:

— Ну и что? Я вашу жену не трогаю, не мешаю ей. Мне только нужен вы, — демесі бар ма?!

Әңгіменің әу-жәйін басқа арнаға бұру үшін:

— Өлең жазады екенсіз, газетке шығарып берейін, — дедім.

— Пока рано. Я пишу стихи ради Вас, — деді. Тағы-да аң-таңмын. Не дерімді білмей, әрі-сәрі хал кештім.

Содан бастап Мария бейне жұмыс сұраған адам болып, маған келіп жүрді. Үнемі «тотыдайын таранып, сұңқардайын сыланып» одан сайын елден ерек құлпырып келеді. Бір күні төгілдіре ақ көйлек, ақ туфли киіп, басына бір жапырақ ақ «косынка» тартып келді.  Көз  тоймайтын қас сұлу. Үзілгелі тұрған қыпша бел, кеудедегі тырс-тырс еткен қос анар, көк аспандай төңкерілген ұялы көкшіл көздер, қарлығаштың қанатындай керілген қиғаш қас, найзадай кірпіктер, шиедей қызыл ерін, аппақ қардай ақша жүз, аққу мойын оны шын мәнінде де хор қызына ұқсататын еді. Мен де адаммын, қылшылдаған жаспын, қызмет тәуір, шешен қызы ұнатса ұнатқандай шығармын бәлкім. Жүрегім дүрсіл қағып, тұла бойым балбырап, ғажайып әлемде тербетілгендей жұмбақ сезімге бөлендім.

— Мария, сен періштесің! — дедім алаулаған сезімімді жасыра алмай. Наздана күлген ол:

— Мені қашан жұмысқа аласыз? — деді бетіме қиыла қарап.

— Аламын, аламын сәті түссе, — дедім еріксіз.

— Онда сол кезді  күтемін, асықпаймын, — деді ол…

Ол кеткен соң жүрегім өрекпіп, бойым бір ысып, бір суып, жан дүнием нұрға толғандай беймәлім ынтызарлық сезімге тап болдым. «Періштем, періштем» деген сөзді қайталай бердім ішімнен. Тіл ұшына жаңа өлең шумақтары үйіріле бастады. Терезеден сыртқа көз жіберсем мөп-мөлдір аспанда ақ мақтадай үлбіреген ақша бұлттар қалқып жүр екен. Айналаға аңтарыла қарап, ақ көйлекті аруды іздей бастадым. Жоқ. Ізім-қайым. Ә…ә… ол  періштеге айналып, анау қалқып жүрген ақша бұлттардың арасына сіңіп кеткен болар. Кенет жүректен туған жыр жолдары ақ қағаз бетіне қонақтай бастады. Әлдебір сиқырлы әуен жанымды тербеді… Сырлы әлем дүниесіне қалай еніп кеткенімді сезбей қалыппын. Ақыры ойламаған жерден жөні де, мәні де бөлек жаңа ән мен өлең дүниеге келді.

Періштем

Жанымды ерек баурайсың,

Жанарымда от боп лаулайсың.

Ақ көйлек киген аяулым,

Ақ періштеден аумайсың.

Қайырмасы:

Періштем, періштем,

Тал бойы келіскен.

Кезім жоқ зеріккен

Көз алмай көріктен, Періштем!

Арайға аппақ малынған,

Ақ бұлттан алқа тағынған.

Ақ періштем-ау, аяулы,

Амалсыз жүрек бағынған.

Қайырмасы.

Алаулаттың да жалынды,

Айқарып алдың барымды.

Ақ нұрға аппақ арбаған,

Аялармысың жанымды?!

Қайырмасы.

Осы әнді іштей ыңылдап қайталаумен қаншама түндерім ұйқысыз өтті десеңізші?! Көзімді ашсам да, жұмсам да ақ көйлек киген ақ періште арман қыз бейнесі көз алдымда көлбеңдеп тұрады да қояды. Қайта-қайта көргім, сырласқым келеді. Алауыртқан ақ таң  оңайлықпен ата қоймай, мұңға батамын. «Мария тезірек келші, көзіме тез көрінші», — деймін тағатсыздана.

«Күніне бір көруге асығамын,

Өзіңнен оның несін жасырамын.

Жүрегім аласұрып, байыз таппай,

Сызылттым сағыныштың асыл әнін.

Көзіме бір көрінші, жалынамын,

Сырымның ішімдегі-бәрі мәлім.

Ұмытып бұл дүниені Сенен басқа,

Арналды саған ғана жалын әнім.

Сарғайып сағыныштан бар маңайым,

Үміттің қызыл гүлін қарманайын.

Жарқ етіп бір көрінсең қарсы алдымнан

Жарқ етіп ашылар ма арман-айым?!»

Осы сарындас жыр жолдары да тізіле берді ақ қағазға. Марияға деген ынтызарлық асқан үстіне асып, ғашықтық тұтқынына айналдым.

Осылайша сағыныштың сар мұңына оранып жүрген кездің бірінде Мария келді. Жүрегім алып-ұшып атқақтады. Бірақ сабыр сақтап, жылы шырай білдіргенмен, іңкәр сезімімді жасыра алмадым.

— Мария, көптен көрінбей кеттің ғой, сағынып қалдым, — дедім шын жүректен ақтарылып. Саған арнап өлең жазып, ән шығардым, — деп, «Періштем» әнін шырқай жөнелдім.

— Прекрасная песня. Спасибо Вам, — деп күлімдеді Мария. Я тоже стихи сочиняла про Вас. Скоро, перед отъездом, подарю Вам.

— Немене, бір жаққа  кетпексің бе?

— Ия, әкем Шешенстанға көшеміз деп абыр-сабыр. Ал мен туған жерден кеткім келмейді. Шешенстанды көрген емеспін, туып-өскен жерім осы Боранды, Қазақстан, — деп Мария әп-сәтте мұңая қалды. Ақша жүзі күзгі сары жапырақтай сарғыш тартты. Менің де әлгі алып-ұшқан көңілім су сепкендей басылып, жүрегіме мұң ұялады.

— Кетпей-ақ қойсаң қайтеді, енді сені қалай көремін?

— Кетпеуге мүмкін болмай тұр. Әкем қатал адам, мені өлсе де мұнда қалдырмайды… Бірақ кеткенше Сізбен тағы да көрісетін шығармын, мүмкін болса, бір күн уақытыңызды қиярсыз?!

— Оған сөз бар ма, жаным! Жолығамыз.

Мария есікке қарай бір-екі қадам жасады да, кері бұрылып:

— Мурат, разрешите мне, хотя бы один раз поцеловать Вас, — деді.

Мен орнымнан тұрып оған қарай жақындап келіп бетімді тостым. Мария шөп еткізіп сүйіп алды да еліктің лағындай ылдым-жылдым басып, есіктен шығып кетті.

Оның ерні тиген бетім шоқ қарығандай тызылдап, көзім қарауытып, өң бе, түс пе, беймәлім тұңғыиыққа тартып бара жаттым. Тұрған орнымда сол күйі сілейіп тұрып қалыппын… Сәлден соң қалың тұман сейілгендей айналаға жарық сәуле түсіп, есімді жия бастадым. Қорғасын құйып қойғандай зіл басқан аяғымды әзер қозғалтып, орныма әрең жайғастым… Сұлулыққа бас игізіп, әп-сәтте есіңнен тандырып, бейшара халге түсірген, қайран сезім патшалығы-ай, сен неткен құдіретті едің?!

Мария кеткен соң кабинетіме хатшы келіншек кірді. Өзі  еркетотай, тік сөйлейтін жан еді.

— Ағай, осы бір сылаңдаған сылқым қыз сізге кенедей жабысып алды ғой, тегі. Қайдағы шешеннің қызына қарағанша, қасыңызда жүрген бізге көңіл бұрсаңыз нетті? Түр десең түр бар, ажарым кімнен кем, кедергі болар күйеу жоқ, басымыз бос. Алдыңыздағы асылды көрмейтін қандай адамсыз? Мен сізді шешен қызынан қызғанамын, айтпады демеңіз, ендігәрі ол келсе кіргізбеймін, — деп Айсұлу назданып тұр.

— Не деп тұрсың, Айсұлу? Ол қыз келсе шаруасымен келеді. Онда тұрған не бар? —дедім жайбарақат.

— Иә, бізді дым білмес, көрсоқыр дейсіз ғой. Ол  сіздің басыңызды шыр айналдырып жүргенін білесіз бе? — деді Айсұлу да міз бақпай. Сосын сөзін қайта сабақтап:

— Немене, шешендердің қандай халық екенін білмейсіз бе? Ол қыз сізді орға жығу үшін келіп жүруі де мүмкін. Дұшпандарыңыздың бірі ұйымдастырып жүрген іс шығар бұл. Абайлаңыз, абыройыңызды айрандай төгуі мүмкін. Ертең жала жауып жүрсе не боласыз?!  Байқаңыз, сақ болыңыз! — деп Айсұлу мені ойландырып тастады.

Япырай,  Айсұлудың мұнысы несі, бәлкім, айтқаны дұрыс та шығар. Мария ертең мені отқа итеріп жіберсе не боламын?! Түнімен уайымдап шықтым. Көңілге кірген күдік қызыл иттей тіміскелеп дегбірімді алды. «Сап, сап, көңілім, сап көңілім» дедім өзімді-өзім сабырға жеңдіріп. Кешегі лепірген көңіл, тұла бойымды өртеген асау сезім  шыныдай шырт етіп, су сепкен оттай басылды.

Шешен деген болмашыға тыз еткіш қызба халық. Бала күнімізде аудан орталығына келсек шешеннің балаларынан қорқып-үркіп, именіп жүрмеуші ме едік?! Біздің ауылдың бір кісісі айтып еді: «Соғыс кезінде Кавказдан жер аударылған шешендерді жарты нанымызды бөліп беріп, үйіміздің бір бөлмесіне кіргізіп, асырап едік. Соғыс бітіп, ел мамыражай тіршілік кеше бастағанда сол шешендер құтырып шыға келді. Борандының базарына барған қазақтардың аттарын тартып алып, өздерін ұрып, көрсетпегенді көрсеткен соң бір күні ауыл жігіттері атқа қонып, бір-бір сойылмен қаруланып, шешендерді үйме-үй қуалап сабап, тәубесінен келтірген едік. Ақыры, олардың ақсақалдары телі-тентектерін алдымызға қойдай көгендеп әкеліп, аяғымызға жығып, кешірім сұратқан соң ашуымыз тарқаған еді», — деп. Иә, сол шешендеріңнің көкірегі әлі көнектей, әлі де әр жерде ши шығарып жүретініне өзім де талай куәмін. Көңіліме әртүрлі күдікті ойлар ұялап, Марияны ұмытуға тырыстым.

Ұзамай  Мария ізім-қайым жоғалды. Мүмкін еліне қоныс аударған болар…

Арада жылдар өтіп жатты. Санадағы Марияның бейнесі де көмескі тартып, біржола көкжиекке сіңіп кеткендей еді. Енді, міне, маған махаббатқа, ыстық сезімге толы өлеңдерін арнап, тұнығымды  шайқаған жайы бар. Көңілім алай-дүлей…

Арадан он бес жылдай өтті. Кәдімгідей есейдік. Түрлі-түрлі қызмет сатыларынан өттік. Борандыда аудан әкімінің орынбасары болып істеп жүрген кезім. Бір күні аудандағы шешен-ингуш диаспорасының төрағасы Сұлтан біздің әкімге кіріп, Шешенстаннан шыққан делегация осында қалған қандастарымен кездесуге келе жатқанын айтты. Топты шешеннің бір қайраткер азаматы бастап келеді екен.

— Аудандық Мәдениет үйінде кездесу өткіземіз. Әкім мырза, сіз соған қатыссаңыз біз үшін зор абырой болар еді, — деді Сұлтан.

— Мәке, менің орысшам шамалы екенін білесіз ғой. Қонақтарды өзіңіз күтіп алып, өзіңіз шығарып салғаныңыз жөн, — деп әкім бұл іс-шараны маған итере салды.

Айтылған күні диаспора төрағасымен бірге Шешенстан делегациясын қарсы алдым. Залға жергілікті шешендер тайлы-тұяғы қалмай жиналды. Қазақтарды да шақырғанбыз. Ә дегенше кездесуді делегация басшысы белгілі ақын Умар Ярычев бастап жіберді.

— Біз Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ жеріне зорлықпен көшірілген халықпыз, — деді Умар Ярычев. Әке-шешемнің алты баласы бар еді. Естияры менмін. Оңтүстүктің Түлкібас ауданына жайғастық. Отбасы үлкен деп бізге бір ескі үйді босатып берді. Аштықтан шиеттей бала-шаға қарлығаштың сары үрпек балапандарындай ауыз ашып шырылдаймыз. Өкіметтің берген паёгі жүрек жалғауға зорға жетеді. Жергілікті қазақтардың жағдайы  бізден асып тұрмаса да, балаларының аузынан жырып, жарты нанын бізге беріп тұрды. Бір күні үйімізге Серікбай ақсақ келді. Жарымжан болғандықтан соғысқа алынбаған болуы керек. Өзі колхоз қырманын күзетеді.

— Бәйбіше, қапшық болса мына жерге төсеп жіберіңізші, — деді ол шешеме қарап. Шешем қапшық жайды. Сол кезде Серікбай екі етігін тастап, қапшықтың үстінде тұрып екі балағына байлаған жіпті шешіп жібергенде, балағынан ақ бидай сау ете қалды.

— Ал, тез жинап ала қойыңыз, — деді Серікбай шалбарының балақтарын сілкіп жатып. Шешем бір шелек ақ бидайды жинап алғанда үйімізге әлемнің бар байлығы толғандай  қуандық. Анам дереу бидай қуырды. Сол Серікбай қырмандағы астық ауданға жөнелтіліп біткенше бізге осылайша 4-5 қапшық астық жинап берген еді. Осындай мейірбан қазақ бауырлардың, жаны жайсаң жанашыр Серікбайлардың арқасында жалғыз біз ғана емес, Қазақстанға депортацияланған бүкіл шешен қауымы аман қалды. Сондықтан біз қазақ бауырлардың бұндай жақсылықтарын ешқашан ұмытпаймыз. Сіздерге мәңгі қарыздармыз. Өсе беріңіздер, өркендей беріңіздер, қазақ бауырлар! — деп ақын тебіреніп барып тоқтады.

Бұдан кейін Шешенстаннан келген өнер иелерінің концерті басталды. Шешеннің қызу қанды билеріне халық дуылдата қол соқты. Ән де ағыл-тегіл шырқалды.

Шешенстанның талантты ақыны Марха Махмудованың «Қазақ жігітіне» деген өлеңі оқылып, жүрек тербеген ыстық сезім тұла бойды шарпыды.

Сондағы өлең авторы бір кезде өзім өлердей ұнатқан Мария екенін, жан-жүрегімді шаттыққа бөлеген сол өлеңі маған арналғанын аңқау басым сол жолы аңғармаппын. Тіпті Марияның тамаша ақын болғанын да білмейді екенмін. Шешенстаннан келген өнерпаздар ішінде Марха аталатын 2-3 қыз бар екенін білген соң бұл ат шешендерде жиі қойылатын есім екен деп топшыладым да, одан арғыға ой жібере қоймасам керек…

Ал, енді арадан тағы да оншақты жыл өткенде Мәскеулік «Никор» газетінен Марха – Марияның өзіме арнаған өлеңдерін оқып, баяғы өшкен жалын жүрегімде қызыл шоқтанып қайта тұтана бастағанын ұқтым. Риясыз ұқтым.

…Жуырда тағы бір тосын жағдай болды. Алматыдан ел жаққа барғанда баяғы бірге қызмет істеген Айсұлуды кездестіріп қалдым.

— Ағай, алматылық боламын деп бізді ұмытып кеттіңіз ғой, — деді Айсұлу жымиып. Баяғы еркелігі басылған, сабырлы, басалқалы бәйбіше болыпты.

— Неге ұмытайын, ұмытқам жоқ. Бұл күнде көз көргендердің бәрін де сағынамын, —дедім ағымнан ақтарылып.

— Ағай, — деді Айсұлу тағы да, көп жылдан бері жанымды жегідей жеп, қинап жүрген бір жәйт бар еді, соны айтсам ба екен?

— Айта бер, ол не жағдай?

— Ағай, мен Сізге бір қиянат жасап қойып едім. Сол үшін әлі күнге өкінемін. Баяғы, 1992 жылы, шешеннің сылқым қызы соңғы рет іздеп келгенде Сізді орнында жоқ деп, кіргізбей қойған едім. Сонда ол ертең сағат 15-те теміржол вокзалына келсін, Шешенстанға көшкелі жатырмыз, қоштасып қалайын, соны Мұратқа айтыңыз деп жалынғандай болып еді. Және сізге арнаған өлеңдерін де маған табыстап еді. Қызғанып кеттім де, соның бірде-біреуін сізге айтпай, жасырып қалғам-ды. Сұлу бикештің сізге жолыға алмағанына өкініп, көзіне мөлтілдеп жас тұнғанын көргенде сізді шын сүйгеніне күдік-күмәнім қалмап еді. Кейін ойлап қарасам менікі ақымақтық екен. Сізге қиянат жасадым-ау деп ойлаған сайын жаным жай таппай аласұрамын. Кешіріңізші, ағай. Әрине, кешіре алсаңыз. Қайтейін, ол кезде мен де сізді жақсы көретінмін. Сіз үшін қияметтің отына түсуге дайын едім…

Айсұлудың бұл сөзі төбемнен жай түскендей әсер етті. Қайран жүрекке қырық жамау ұялады. Ерке сылқым Марияның сұлу бейнесі көз алдымда қайтадан көлбең қақты. «Мен сенің пәк сезіміңді түсінбеппін, Мария! Соңғы кездесуге бармай, жаныңды жаралағаныма, сендей асылды, аймаңдай аруды ренжіткеніме өкінемін. Енді өкінгеннен пайда жоқ. Мария, кешір мені! Сәулем Айсұлу! Сені де кінәләмаймын. Мені сүйгенің үшін сенде жазық жоғын ұғамын. Тек… әлгі бір қызғаныш… Әттең!.. Қайран, Мария! Мені өмірбақи ұмытпай, өлең арнағаныңа бас иемін. Қайтерсің! Бұл тек сен екеуміздің басымызда болған ахуал емес, адамзатқа тән мұң-нала, өкініш…

…«Әрбір әйел — танылмаған планета. Жәй ғана планета емес, әрқайсысы мұңды планета. Бүкіл дүние жүзінің ұлы ғалымдары жиналып, әйтеуір бір кезде әлемнің құпиясын ашуы мүмкін. Ал, бірақ, ешқандай ғылым, ешқандай данышпан қарапайым әйел жанының құпиясын аша алмайды. Әйел жанын таза сақтайтын қоғам жер бетінде әлі құрылған жоқ, оған дақ түсірмей, аялай білетін еркек әлі туған жоқ». Сүйікті жазушым айтқандай, мен де сенің теңіздей терең жан дүниеңді түсінбеппін, Мария! Кешір!..

…Ох, ұмытып барады екенмін, ана бір жылы менің аталас ағайындарымның бірінің баласы шешен қызына үйленген еді. Сол келініміздің имандылығы мен ибалылығына таңғаламын. Кездескен жерде иіліп сәлем салып, «қайнағалап» тұрады, жағдайымды сұрайды. Қазір әжептәуір кәсіпкер. Кафе, мейрамханалары бар. Астында — Джипп. «Жаман інімізді» талтаңдатып қойған. Ағайын-туыстарының бәрі күйеу баланы төбелеріне көтеріп жүргені. Келініміздің қазақша сөйлеп, салт-дәстүрімізді қазақтан бетер бойына сіңіріп алғанына ризамын. Бұл шешен ағайындардың отбасылық тәрбиесінің жемісі болар деп ойлаймын.

Қалай десем де, «жаман інім» менен гөрі батыл, шешен қызының жан дүниесін терең түсінген болуы керек…