Kyzylorda-News.kz

Музей – қазақ ұлтының рухани асыл дүниелерін жинақтап, өлкеміздің кешегісі мен келешегін жалғап отырған үлкен көпір іспеттес рухани-мәдени мекеме. Құнды жәдігерлер – халықтың тарихы, мәдениеті және өнерін қамтитын талай замандардың куәлары және халықтың сан ғасырлар бойындағы тірлік-тұрмысының айқын айғағы, әдет-ғұрыптардың тайға таңба басқандай іздері. Музей қоры және экспозициясындағы этнографиялық жәдігерлерді зерттеп, оларға ғылыми сипаттама беру барысында, зерттеліп отырған заттың атауына еріксіз назар аударасыз. «Осы зат неге осылай аталды екен, халқымыз неге осылай атап кеткен екен» деген ой сананы билеп алып, ой тұңғиығына алып кетері рас. Қазақтың тұрмыс-тіршілігінен ақпар беретін этнографиялық жәдігерлер, оның ішінде әшекей бұйымдар атаулары біраз дүниені ашып, айтып берері анық.

Қазақ зергерлерінің ең көп жасайтын әшекейлерінің бірі – жүзік пен білезік атауының шығу тегі, яғни этимологиясы туралы айтқанбыз. Бүгін сырға сөзінің төркініне үңіліп көрелік.

Сырға – қыз-келіншектердің сүйіп тағатын әсемдік бұйымдарының бірі, сыртқы келбетінің ажырамас бөлігі. Ол қыздардың әсем келбетінің қалыптасуына және оның табиғи толысып, жетілуіне ықпал етеді.

 

Сырға – сәндік үшін әйелдердің құлағына тағатын қымбат металл мен асыл тастан жасалған зат.  Енді осы сырға сөзінің төркініне үңілейік.

Сырға сөзі сыр зат есіміне ға деген барыс септігі жалғауының жалғануы арқылы жасалған.

Ертекте қыз-келіншектер ешкімге айта бермейтін сырларын жақын құрбысына, жеңгелеріне, т.б. жақын туыс келіншектерге үлкен сеніммен ақтаратын болған. Сыр – әркімнің өзіне тән, өзгеге белгісіз құпия ойы. Құпия-сырдың көпшілікке тарап кетпеуі үшін сырын ақтарған қыз немесе келіншек «сырға, яғни құпияға берік бол» деген сөзбен сырын тыңдаған не тосыннан есітіп қалған қыз немесе келіншекке құлаққа тағатын әшекейін сыйлаған деседі.

Айтылған «Сыр+ға – сырға мықты бол, адам баласына айтып қоюшы болма» деген ниетпен, сол сырды естіген құлаққа «құлаққа тағатын әшекей» салған. Құпия-сырды сақтау, ел арасына тарап кетпеу мақсатымен берілген сол әшекей халық арасында «сырға» деп аталып кеткен.

Қазір кеңінен қолданылып жүрген «Құлағыңа алтын сырға» деген фразеологиялық сөз тіркесі «Сен тыңдамай-ақ қой, есітпей-ақ қой» дегенді білдіретіні барлығымызға аян. Бұл тіркестің шығу тарихы жоғарыда баяндалған әңгімеге тікелей байланысты болып келеді. Тіркеске тезаурус ретінде «құпия, сыр» деген сөздерді еш күмәнсіз алуға болады.