Kyzylorda-News.kz

Осы сапада біз Нышан атаның орындауында Қорқыт бабамыздың «Ұшардың ұлуы», «Башпай», «Әуіпбай», «Желмаяның желісі», «Аққу күйі» секілді барлығы 12 күйді үнтаспаға түсіріп алдық. Біздің өтінішіміз бойынша орындаушы әрбір күйдің шығу тарихы, мазмұны жайлы қысқаша түсініктемелер беріп отырды.

Бұл, біріншіден, ол кісінің аздап тыныстап алуына мүмкіндік жасаса, екіншіден орындаушының өз үнінің де таспада қалғанын жөн көрдік. Сонымен, ұзын сөздің қысқасы, әлгі қассеталарды ертеңіне Мардан аға Алматыға өзімен бірге ала кетіп, Ұлттық Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының алтын қорына табыс етті.

Ағамыздың аруағы кешірсін, сол жолы Мәкең Қорқыт күйлерін кім жазып алған деген тұсқа өзін ғана жазып, менің аты-жөнімді мүлдем ұмытып кеткен сыңайлы. Мұны, сірә, тексеру қажет болар. Мәкең маған туыстық жағынан да қашық қашық емес, бәріміз де Жетірудан тараймыз. Мұның үстінде құдай қосқан қосағы Гүлстан маған апа болып келеді. Әйгілі Сәрке, Байқадам, Сейіл, батырлардың ұрпағы, яғни текті әулиеттің қызы екенін де айта кеткенім мақұл болар.

Өте жақсы, райлы кісі болатын. Сондықтан, Мәкең маған қиянат жасайды-ау деп ойламағаным рас. Әдетте, қайсы бір күй болмасын, оның туындыларының себебі, тарихы болары анық. Бізге жеткен, өзіміз үнтаспаға жазып алған барлық күйлердің де осындай тарихы бар екен. Бұл зертеушілер үшін де, кейінгі ұрпақ үшін де аса маңызды. Біз осы сапарымызда соның бәрін қағаз бетіне де, үнтаспаға да түгел түсіріп алдық.

Мысалы, «Желмаяның желісі» деген күйін алыңыз. Мұнда желдей жүйткіген, шаршап-шалдығуды, еш тыныстауды білмейтін ерекше жаратылған жануардың екпіні, айшылық жерді алты аттар қарышты қадамы, иесіне деген адалдығы атойлап тұрғандай. Немесе, «Ұшардың ұлуын» алыңыз. Еліне елеулі, халқына қалаулы бір абыз ақсақалдың жалғыз ұлы сері болса керек. Сол аң аулау сапарында киелі аңның киесіне ұшырап, қапылыста қаза табады. Араға бірнеше тәулік салып, «Ұшар» есімді тазысы жалғыз оралып, киіз үйдің табалдырығын тырналап, аянышты, мұңлы үн шығарады. Зерделі кісі баласының мерт болғанын бірден сезіп, былайша аңырайды:

Аман тұрғанда ай-күнім,

Жалғызымнан айырылдым.

Не жаздым екен құдайға

Қанатымнан қайырылдым.

Ұшар-ау, сенің ұлуың,

Жан-дүниемді қозғады.

Мерт болды деп қыршыным

Боз тигендей боздады.

Қорқыт бабаның «Әуіпбай, Әуіпбай» атты күйі де 62 тамырыңды иітер өте мұңлы әуен. Ұлы сазгер кілемін жайып тастап, дария үсімен қобызын сарнатып бара жатқанда өзен жағалауынан әбден қалжыраған, өзі аш балалы әйелді көзі шалып қалады. Шырылдаған нәрестесін емізейін десе, емшегінен бір тамшы да сүт таппай қиналған анаға қарата Қорқыт ата:

Қиналдың-ау, балам-ай,

Бөпеңе көңілің салаң-ай.

Зар жылайсың безгектеп,

Емізуге сүт таба алмай.

Айтқанымды менің істейсің,

Судан қанып ішкейсің.

Дария суы нәр берер,

Бойға қуат, әл берер,

Осылайша, қарағым,

Аш нәрестең де әлденер, –

деп әлгінің үзіліп бара жатқан үкілі үміті қайта тірілткендей болады.

Бізге жеткен «Тарғыл тана» атты туындысы да кейбір қаныпезер жандардың табиғатқа, оны мекендеген жан-жануарларға деген қатыгездігін, жауыздығын әшкерлейді. Аталмыш күйдің өн бойынан:

Менің затым Тана еді,

Қарадан туған ала едім.

Өсіп-өнген мекенім,

Кен жазира дала еді.

Кезінде мен де дара едім.

Әділетсіздікке нала едім.

Қасқырдан емес ақыры,

Адамнан болды-ау ажалым.

Жол торылдаған қаскөйдің,

Құдай берсін сазайынү

Арманда кетіп барамын,

Қош аман бол, Қазалым –

деген жүрек сыздатарлық мұңлы сарынын естігендей боламыз.

Қорқыт бабаның қайсы бір күйін тыңдасаңыз да, осындай мұңлы әуенге елітіп, ауыр күй кешеріңіз ақиқат. Мұның өзі ізгілік пен зұлымдықтың қашаннан қатар жүретіндігін, сақ болмасаң, әп-сәтте-ақ ажал құрығына қалуың да ғажап еместігін ескерткендей ой түйесіз.

Қорқыт күйлерін үнтасапға жазып алушылардың тізімінде мүлдем болмауым мен үшін тосын да, түсініксіз жай болып тұр. 1999 жылы басылып шыққан Қорқыт ата атты энциклопедиялық жинақта бұл Қорқыт ата туындыларын Мақаш Тәтімовтің тапсырмасымен Мардан Байділдаев жазып алған деген жолдар ұшырасады.

Өздеріңіз білесіздер, 1999 жылы 5-7 қараша күндері аралығында осы Қызылордада «Қорқыт және түркі әлемі» атты ғылыми-практикалық конференция, «Қорқыт және Ұлы Дала сазы» деген атауымен халықаралық дәстүрлі өнер фестивалі болып өтті. Мұның алдында да қорқыттанушылардың басқосулары болды. Өкінішке қарай мен олардың бірде-біріне шақырылған емеспін. Сонда қалай, бейнетті біреу көріп, абыройды өзгелер иленуі керек пе?

1996 жылы «Заман Қазақстан» газетінің 7-маусымындағы санында менің «Қорқыт күйлері қалай табылған еді?» деген мақалам жарияланған еді. Бұл бізге ғана емес, күллі түркі әлеміне тарайтын газет емес пе? Сірә, кітапты құрастырушылар кезінде оған зер салмаған болар. Әйтпесе, олқылыққа әу бастан жол берілмес еді ғой. Қазіргі таңда бұлтартпас құжат болмаса немесе хатқа түспесе, өзіңнің кім екеніңді дәлелдеу де қиындап барады ғой.

Мен де осылайша ұзақ жылдар бойы екіұдай күй кештім. Бірақ, Қорқыт күйлерін қайта тірілтіп, азаматтық іс атқарғаным имандай шындық. Мұны кез-келген уақытта нан ұстап, құран ұстап тұрып батыл айта аламын. Осы сәт ерекше құрмет тұтар ағамыз, филология ғылымдарының докторы, профессор, сүйікті ұстазым, белгілі түрколог ғалым Әуелбек Қоңыртаевтың ағынан жарылып айтқан мына бір сөзі еріксіз ойға орала береді. «Сен өзге әріптестеріңдей емес, халқымыздың көне мұраларын көп насихаттап жүресің. Әсіресе, Сыр сүлейлерін жарқыратып көрсетудегі еңбегің ерекше. Саған ел риза, әруақ риза, шырағым. Бұл аз олжа емес, әлбетте. Ал, Нышан абыздың орындауында Қорқыт күйлерін жазып алып, ұлы бабаны қайта тірілтуің – ерлікке пара-пар тірлік. Басқасын былай қойғанда, осы еңбегіңмен-ақ сенің тарихта қаларың ақиқат», – деген еді, жарықтық.

Әлбетте, мен тарихта қалу үшін тер төккенім жоқ. Бабаларымыздың әруағы, рухы разы болсын деп көне мұраларға көбірек ден қойғаным рас. Бұл үшін маған ешкім де қаламақы төлеген емес. Әуекеңнен өзге кісілер рахметін де айтқан жоқ. Тіптен мынауың дұрыс болған екен деп қызығушылығын да танытпады. Мейлі ғой, бұған өкпелеуге болмас деп ойлаймын.

Жасым 80-нің сеңгіріне таяп қалса да мен ешқашан да өзімді өзім жарнамалап, еңбегімді пұлдаған емеспін. Әл-қадірімізше ел-халыққа пайдалы, шарапаты тиер іс атқардым. Көп дүниелеріміз Қазақ радиосы мен облыстық «Қазақстан-Қызылорда» телеарнасының алтын қорында сақтаулы тұр.

Облыстық мәдениет басқармасы мен халық шығармашылығын дамыту орталығы шығарғалы жатқан «Қайталанбас дауыстар» атты музыкалық антологияға осы дүниелердің көпшілігі енгізілмекші. Олай болса, көп жылғы еңбегіміздің босқа кетпей, кәдеге жарағаны. Бұған да шүкіршілік етеміз.

Бүгінгі мінберді пайдалана отырып, осы басқосуға арнайы шақырып, ой-пікір бөлісуге мүмкіндік жасаған білікті басшы, талантты ғалым Берік Жүсіпов ініме шын пейіліммен ағалық алғысымды білдіргім келеді. Артық айтқандығым болмас, ол білімдарлығымен де, ойының тереңдігімен де, бүкіл бітім-болмысымен де руханият үшін жаратылған жан. Ал, ғалымдығы өз алдына бір төбе.

Оның қарымды қаламынан туындаған ойлы, тұщымды туындылары менің кітап сөрелерімді ажарлап-ақ тұр. Берік інім «Адырна» деп аталатын соңғы зерттеу кітабында Қорқыт күйлерін қайта тірілткен кім еді? - деген сауалға бұлтартпас дәлелдермен толық жауап берген сыңайлы. Сондықтан, мұны ары қарай қазбалай берудің жөні жоқ деп есептеймін.

Тағы бір айта кетерлік жәйт, Сыр бойында Қорқыт күйлерімен өзектес өзге де мұңлы әуендер баршылық. Солардың бірі Тоқжанның «Гөй-гөйі» дер едім. Бұл кісіні кей біреулер Жетірудың Телеу руынан десе, екіншілері Қожа жұртынан дегенді айтады. Қайткенде де осы Сыр өңірінде өмір сүрген өнер иесі. Бұл кісі де ес білмей жатып, шешек ауруына душар болып, әз болып қалады. Мұны өзінің мына бір сарнауынан-ақ айқын аңғаруға болады.

Құдайым көзімді алдың көрмесін деп,

Азырақ өнер бердің өлмесін деп.

Құранның қай аятында жазылды екен,

Ғаріпке қайыр-садақа бермесін деп...

Мен бұл әуенді сол 70-жылдары бұрынғы Тереңөзек ауданы Қараөзек ауылының Төрттам деген малшылар қыстауында тұрған белгілі жырау, 80-нің сеңгіріне шыққан Мұхамедияр Жабағиев есімді ақсақалдан жазып алған едім. Айтары жоқ, өте мұңлы дүние. Ұмытпасам, 80-жылдардың көлемінде өзіміздің жерлесіміз, дарынды жазушы-драматург Тынымбай Нұрмағамбетовтың Арал проблемасына арналған «Апат» трагедиясын сахналайтын болып, соны қандай музыкамен ашамыз деген мәселе туындады.

Бір күні менің қызмет кабинетіме талантты суретші, әрі ақын, жыршы Қайырбай Зәкіров інім келіп, әлгі Тоқжанның «Гөй-гөйін» тыңдағысы келетін айтты. Жұмысбасты болып жатсам да, бастан-аяқ тыңдатып, жеке кассетаға көшіріп бердім. Ақын ініміз Асқар Кіребаев «Теңізбен қимай қоштасу» деген жыр жазған екен. Сол әуенді пайдаланып, режиссерлер әлгі «Апат» трагедияның беташарын осы мұңлы әуенмен ашты. Нәтиже керемет болды.

Міне, өнер құдіреті қандай десеңізші! Жалпы Тоқжанның «Гөй-гөйі» де арнайы зерттеуді қажет етіп тұрған өте құнды дүние. Кезінде Қорқыт бабаның баға жетпес бай мұралары мен шығармашылығын және әфсаналарын жан-жақты зерттеп, өте құнды пікірлер қалдырған орыс ғұламасы В.Жирмунский: «Сыр бойында Қорқытты ұлықтаудың мыңжылдық тарихы бар» деп бекерге айтпаса керек.

Бүгінгі бас қосуымызда соның заңды жалғасы іспетті. Қорта айтқанда, Қорқыттнама – ауқымы кең үлкен дүние. Әлі де болса тереңдей түсер, зерделей білер тұстары да ұшан-теңіз. Олай болса, іске сәт дейміз, ағайындар!

Ұлы бабаның кір жуып, кіндік қаны тамған атажұртына жиі-жиі бас қосып, осылайша емен-жарқын ой-пікірлер бөлісуді нәсіп еткей деп тілейміз, Жаратушы иемізден.