Kyzylorda-News.kz

Елбасы өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Туған жер» бағдарламасын ұсынып, жас ұрпақтың бойына сүйіспеншілік, патриоттық сезімді қалыптастыру керектігін атап өткені баршаға белгілі.

Туған жерге сүйіспеншілік туған тарихыңды тереңнен білуден басталады десек, білім беру саласында өлкентану жұмыстарын жүргізіп, тарихи-мәдени ескерткіштерді қалпына келтіру қажет. Ел Президенті ұсынған бағдарламаның мәні – осында.

Өткенге ой салып, оны зердеге тоқу тарихты тірілтумен бір¬дей. Кезінде "Мәдени мұра" бағдарламасын қолға алып жат¬қанда ел етекте қалмас, әркім тиісінше өз үлесін тигізуге тыры¬сып бақты. Кешегісіз бүгін жоқ десек, ұлттық ұстаным ұмытыл¬мауы керек. Қара жер қойнында қаншама қазына көмулі жатыр. Ал, зерттеліп, тарихқа енгені қаншама. "Мәдени мұра" ұсынған мол жәдігерді жинақтау уақыт алға жылжыған сайын толысып, құндылығы жағынан байитыны сөзсіз. Ол үшін бүгіннен басталатын қадамдар қажет.

Әбу Насыр әл-Фараби: "Халық өткен өмір тарихын білмесе, өзінің сү¬ріп жатқан дәуірінің қадірін бағалай алмайды" деген. Жүсіп Баласағұн бабамыз: "Болашақ өткен тарихты білуден басталады" деген екен. Бү¬гінгі қоғам да тарихты құрметтеуге мән беріп келеді. Ал Ата заңымыздың 37-бабында: "Қазақс¬тан Республикасының азаматтары тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасауға, тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғауға міндетті" деп көрсетілген.

 Демек, сіз бен біз ата-баба тарихы мен мұра¬сын аяқ асты етпеуге тиістіміз. Қызылорда қаласы еліміздің астанасы болып тұрған кезде жазушы Бейімбет Майлин Сыр бойындағы Көккесене күмбезі мен Баршынкент қаласының орнын есепке алып қорғау керектігін, болашақ ұрпақ үшін археологиялық зерттеулер жүргізу қажетті¬лігін айтыпты.

1926 жылы "Еңбекші қазақ" газетінде "Мәдениет мұра¬лары" деген мақала жариялайды. Онда Көкке¬сенені алдымен қорғау керектігін, содан кейін ел аузында жүрген материалдарды жинақтай¬тын "Мәдениет мұралары" қажет екендігін көрсетеді. Міне, жазушы қаламына арқау болған бұл тарихи тақырып, бүгінде өзінің өзек¬тілігін жойған жоқ, келешек ұрпақ алдын¬дағы сұрауы бар маңызды мәселеге айналып отыр. Бейімбет Майлин айтқан "Мәдениет мұрасы" бүгінде мемлекеттік "Мәдени мұра" бағдарламасына айналды. Десек те, бір қария¬ның жасындай 85 жыл ішінде Көккесене күм¬безін республикалық дәрежеде қорғауға алып, қамқорлық таныту жағына келгенде ұятты болып отырғанымыз жасырын емес.

Көккесене мавзолейі және Баршынкент қаласы жөнінде В.Каллаур, В.Касаниев ғалым¬дардан кейін де этнограф-ғалым Ә.Диваев, академиктер В.Бартольд, Ә.Мар¬ғұ¬лан т.б. зерттеушілермен бірге соңғы жылдары журналистер Ә.Әбласанов, филолог ғалым Т.Қоңыратбаев жергілікті жазушылар А.Сопыбеков, А.Бибасаров, тағы басқалар өз¬де¬-рінің тарихи-танымдық көркем шығарма¬ла¬рында, газет-журнал беттерінде өз тұжырым-дарын жасады. Сол сияқты "Қазақ Совет", "Қызылорда", "Сыр елі" энциклопедияларында да аталмыш тарихи мұралар туралы нақты деректер берілген. Осы деректерге сүйенсек, Көккесене - оғыз-қыпшақ заманында ХІ ғасыр¬да Сырдария жағасында тұрғызылған сәу-летті күмбез. Көккесене Алпамыс батырдың жұ¬байы Баршын сұлудың (Гүлбаршынның) қа¬біріне салжұқ хорезм шаһ заманында сәулет өнері үлгісімен салынған. Көккесененің астыңғы негізі берік етіп жасалып, оның үстіне бірінен-бірі биіктете үш барабан тұрғызылған. Орталық барабанды михраб түрінде қуыстап келтіріп, үстіне сүйір мұнара орнатқан. Күм¬бездің арқасын жебенің үшкір басына ұқсатып, екі иығын өрнекті бағаналармен көмкерген. Қабырғаларын Алаша хан күмбезі секілді қыштан кілем өрнегі үстіне ұқсатып қалаған.

Түркістан археология үйірмесінің мүшесі, полковник В.А.Каллаур Көккесенеде үш рет болып зерттеген, қаланың орнын суретке тү¬сіріп алған. Ол алғаш 1898 жылы келіп көр¬генде Көккесене оншалықты қирамаған екен. Қабырғалары сегіз қырлы бөлікке бөлініп, төбесі күмбезге ұласып кеткен. Күмбездің ішкі жағында айналдыра жазылған арабша жазулар болған. Бұл деректерге В.А.Каллаур 1900 жылғы "1229 жылы Шыңғыс хан әскері қиратқан Перовск уезі" атты мақаласында кеңінен тоқталған. Оның қалану әдісі Түркіс¬тан¬дағы Қожа Ахмет Яссауи мавзолейімен бірдей екендігін айтқан. В.А.Каллаур үшінші рет келгенде күмбездің астында табыт жат¬қанын анықтаған.

В.А.Каллаурдан соң атақты ғалым А.Ю.Якубовский Сығанаққа келген сапарында Көккесенеге арнайы соғып, жергілікті тұрғын¬дардан оның 1914 жылы қирағандығын біледі. Қирағаннан қалған бөлігін суретке түсіртіп, алдыңғы суреттерді салыстыра отырып, зерт¬теу жүргізеді.

- Мұнда келіп біз аянышты халді көрдік. Портал арқасының оңтүстік бөлігіндегі тірегі ғана тұр. Құрылыстың көлемі мен орнын қазба жұмыстарын жүргізбей анықтау мүмкін болмады. Төбенің үстінде көлемі 25х25х5 см келетін күйдірілген кірпіштер үйіліп жатыр. Кірпіш бетіндегі әшекей өте жоғары сапалы, қалың шыны тәріздес қабатпен құйылған. Мавзолей тірегінің көлемі - 6,5 м, биіктігі - 4,5 м, төбесінің көлемі - 110 қадам, биіктігі - 3,1 метр. Көз жүгірте қараудың өзінен Көкке¬се¬ненің әсемдігі жағынан сәулетті құрылыс екен¬дігін айтуға болады,- деп жазады А.Ю.Якубовский.

Баршынкент қаласының тағы қызық бір тарихы, қаланы оғыз еліне даңқы жайылған данышпан қыздың бірі - Гүлбаршын сұлуға арнап салынғандығы. Қазақтар қаланы бергі кезге дейін "Қыз қала" деп атап келген. Бұл әйелдің атымен аталған, түркі тектес халықтар мекендеген жердегі бірден-бір қала болған. Ендігі бір деректерде Гүлбаршынның әкесі Қармыс бай (кейбір жырларда Қармыс байды "Байсары" деп те атайды). Жаңақорған өңірінде орналасқан Өзгент қаласында тұрғандығы айтылады.

Бұл жайында соңғы кезде көп қалам тербеп жүрген ақын-жазушы жерлесіміз Адырбек Сопыбековтың "Жаңарған Жаңақорған" тарихнамасында былай деп келтіреді: "Сыр бойындағы аса маңызды тарихи және мәдени ескерткіштердің бірі - Көккесене. Кесененің орны Төменарық теміржол стансасының солтүстік күншығысынан 5 шақырым жерде, Қожамберді ауылында". Одан әрі академик Ә.Марғұланның еңбектерінде айтылған Баршын¬кентке тоқталады. "Бірқатар зерттеу еңбектерінде Баршынкент қаласы Сырдария өзенінің оң жағасында, Көккесене күмбезіне таяу жерде болғандығы айтылған. Мұның жөні бар секілді. Өйткені Баршын сұлу қайтыс болғанда оны айдалаға апарып қоймай, сол өзі билік жүргізген қала маңындағы мазарға жерлеу керек болған. Шынтуайтына келгенде, бүгінгі күні сол Алпамыс батыр мен Гүлбар¬шынды көрген адам жоқ.

Ұлтымызды ұлықтайтын құнды мұрала¬рымыз ел игілігіне жараса одан артық не бар? Осы ретте Көккесене күмбезін мәңгі есте қал¬дыру мен аса құнды жәдігерлерімізді наси¬хат¬тау, оны ұрпақтан-ұрпаққа таныту бағытында ел ағалары қызығушылық танытып, өз ерік¬те¬рімен оны қамқорлыққа алуды көздеп жақсы бас¬тамалар көтеруде. Соңғы жүзжыл¬дықта Жа¬ңақорған ауданы маңында бақилық бол¬ғандардың мазарына айналған шағын қорымның бір жағындағы кіреберіс қақпаға таяу орын тепкен Көккесене "кедейдің кепші¬гін" кигенге ұқсайды.

Тарихи құнды күмбез Қожамберді ауылы¬ның күншығыс жағында орналасқан. Бұл жер¬ден екі шақырымдай аралықта әйгілі "Батыс Европа-Батыс Қытай" күре жолы салынуда. Ендігі уақытта ауыл үстінен өтетін үлкен жол бойына келісті ескерткіш тұрғызылып, "Бұл жерде Алпамыс батырдың әйелі Гүлбаршын сұлу жатыр" деген үлкен жазуы бар белгі, мәр¬мәр тасқа "Алпамыс" жырынан Гүлбар¬шын¬ға қатысы бар жерінен үзінді жазылып қойылса жарасымды болар еді. Ауыл жастары мешітке барып неке қидырып, жанындағы күмбезге тағзым етер еді. Тіпті керек десеңіз, Көкке¬сене күмбезін саяхатшылар баратын тарихи орынға айналдыруға да болады. Иә, бұл - көп¬шіліктің арман-тілегі.