Kyzylorda-News.kz

Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы аумағындағы Қорқыт ата мемориалдық ескерткіш-кешенінен оңтүстікке қарай жүрсеңіз Ақсақ қызға арналып кішігірім ескерткішке маңдай тірейсіз. Ара қашықтық – 850 метр.

«Қорқыт ата» ескерткіш кешенінің авторы, сәулетші Бек Ыбыраевтың журналистерге берген бір сұқбатында: «...Аңыз бойынша Қорқыт қайтыс болғаннан кейін Ақсақ қыз судың ортасында қалған Қорқыттың қобызын әкеліп, дарияның жағасына қояды. Жел соққанда қобыздың ішектері азалы үн шығарып тұрады. Содан Қорқыт атаның басына белгі тұрғызу туралы идея пайда болды...» - дейді.

Ал, Ақсақ қыз кесенесінің салыну тарихына келер болсақ, бұл кісі тағы былай дейді: «...біздің айналамызда жүргендердің туыстары арасынан 11 адам о дүниелік болды. Өзім өлімнен қалдым. Содан мектепте оқитын кішкентай бақсы қызға бардық. Болған жағдайдың бәрін баяндап, себебін айтып беруін сұрадым. Сонда әлгі қыз баланың айтқаны: «Бір әжені көріп тұрмын, аяғы ақсақ, сол кісі назалы, ажалдың себепшісі сол».

Есіме Қорқыт жайлы аңыздағы Ақсақ қыздың сап ете қалғаны. «Ақсақ қыз ба?» десем, «Атын қайдан білесіз? дейді кішкентай бақсы қыз.

Осыдан бірнеше жыл бұрын Ақсақ қыздың мұнарасын солдаттардың қиратып тастағанын естігенмін. Дереу пойызға отырып, Жосалыға келдім. Қармақшы аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары Ө.Мұхамбедиевке кіріп, жағдайды түсіндіріп: «Ақсақ қыздың мұнарасын қайта тұрғызбасақ, бәрімізде ана жаққа кетеміз», - дедім.

Ол кірпіш, цемент тауып берді. Мұнарасын қалап біткеннен кейін Ақсақ қыздың әруағынан тізерлеп отырып кешірім сұрадым. Содан кейін тынышталды ғой. Ажалдың бәрін әкеп жүрген Ақсақ қыз болып шықты», -  дейді.

Біз бұл әңгімеден Ақсақ қыздың киелі, әулие кісі болғандығын байқауға болады.

Қорқыт баба туралы айтылатын аңыз-әпсана өте көп. Соның бірі «Қорқыт пен қырық қыз». Осы аңыздың негізінде ақындарымыз қисса-дастандар да шығарған.

Қазақтың аса көрнекті ғалымы Әлкей Марғұланның «Ежелгі жыр, аңыздар» атты ғылыми-зерттеу кітабында ол былай айтылады:

– Қорқыт қашан дүниеден көшкенше өлімге мойынұсынбаған. Өлімнен қалай құтылудың емін іздейді, ылғи дүние кезіп жүрген. Бірақ қайда барса да алдынан «Қорқыттың көрі» шыға берген. Қара жерде тұру қорқыныш бола берген соң, Қорқыт су үстінде тұрып көрейін деп, кілемін Сыр суының бетіне төсейді, қарындасын қасына алып, кілемнің үстінде отырып өмірге, еліне, жеріне арнап мұңлы күйлер тартады. Сарнап шыққан Қорқыттың қобызының даусын естігенде өзен бойында отырған елдер үйінде шыдап отыра алмайды. Олар тобымен өзеннің екі жағалауына жиналып, Қорқыттың күйін емірене тыңдайды.

Қобыздың дауысы кешкіқұрым Сырдариядан алыс жатқан Арқадағы елге де жетеді. Қобыз дауысымен елегізген Арқаның қырық қызы Қорқыттың күйін тыңдауға құмартып, үйлерінен жүгіре шығады. Басында қобыздың даусы жақыннан шыққан сияқты еді, бірақ қыздар күндіз-түні жүріп жете алмады. Бетпақтың шөліне кездеседі. Жол-жөнекей ел таба алмай, 39 қыз өкпесі өшіп өледі. Тек қырқыншы қыз аяғынан айрылып, Сыр жағасына жетіп, Қорқытты көріп өледі.

Және де тағы бір аңыздарға үңілетін болсақ, Арқадан іздеп келген Ақсақ қыздан Қорқыт бір перзент көріпті дейді. Бірақ күндіз-түні ажалдан қашып, қобызын сарнатқан Қорқыт баласы мен зайыбына көңіл бөле алмайды. Ал, баласы мен зайыбы Сырдың жағасында өмірлерін өткеріп, Қорқыттың тілеуін тілеумен болады. Содан бала есейе бастағанда анасының бағып-қағып алдандырғанына місе тұтпай, қобыз тартып отырған әкесіне талпынуды шығарады. Уыздай білегін созып, бұлқына ұмтылып, неше түрлі қызық көрсете бастайды. Бұған Қорқыттың да жүрегі елжіреп, бауыры аяғының басына түскендей күй кешеді.

Бірақ, амал жоқ, қобызын тоқтатып, жағалауға шықса, ажал тұзағына ілігетінін біледі. Сонда Қорқыт баласына телміре қарап, көзі көріп тұрса да, емірене иіскей алмай, бауырына қысып мауқын баса алмай мұңаяды. Мұңая отырып баласын алдандыра жұбататын «әупбай-әупбай» күйін тартады. Осы көріністің куәсіндей болып ұрпақ есінде «Әупбай» күйі сақталған.

Қазіргі таңда Ақсақ қыз кесенесі мемлекет қорғауына алынып, алдын ала тарихи және мәдени мұра объектілерінің тізіміне енгізілген. Аталған ескерткіштің географиялық координаттары 45۫ 35 ۫47,9 Е 063 55 ۫ 46,3. Құлаған төрт қабырғасы төрт құбылаға қараған. 7х7 м. көлемді. Ескерткіштің орны бастапқы бейнесінде 1,5 метр төбе түрінде сақталған.

Қыш кірпіштен қаланғанға ұқсайды. Өлшемдері: 23х23х3 см, 25х25х7 см.

1998 жылы жергілікті археолог-ғалым Тәңірберген Мәмиев жан-жағын топырақтан аршып, зерттеген. Ол қабір үсті құрылыстың күмбезді түріне жатқызылады.

Қазақ халқының ғасырдан ғасырға ұштасқан тарихи мұрасын сақтау, өткені мен бүгінін жақындастырып байланыстыратын құнды жәдігерлерді қорғау және жас ұрпақтың өздерінің тарихын жете білуіне ұйытқы болу-бүгінгі біздің басты міндетіміз бола бермек.

А.СКЕНДИРОВ